احسان،در متون اخلاقی و دینی ما از همان آغاز یکی از فضایل اخلاقی‏ دانسته شده است.مشروط بر اینکه از رنگ‏ و ریا و حب غیر خدا به دورو از سر طاعت و نیک سیرتی باشد.همینطور است انفاق، وقتی آدمی از آن چیزی به نیازمندان‏ ببخشد که خود دوست‏تر دارد یا بدان‏ محتاج‏تر است.
این دو فضیلت را جز آنکه به لحاظ نظری بر آنها تأکید بسیار رفته است،عملا و در کردار اولیای الهی هم برجسته و چشمگیر می‏بینیم.
مقاله حاضر بر فضیلت و میمنت احسان‏ و انفاق،آیات و اخبار بسیاری را شاهد آورده و سخن خود را بدانها مستند کرده‏ است.این تحقیق را به سبب همین ابتکار ارج باید نهاد.
*بسیاری از مردم اگر کاملا بی‏نیاز شوند،راه طغیان و سرکشی پیش می‏گیرند و صلاح‏ آنها این است که در حد معینی از روزی باشند که نه موجب‏ فقر گردد و نه موجب طغیان.
پیامبر اکرم(ص):دست‏ها سه‏ گونه‏اند:گیرنده،دهنده و نگهدارنده و از همه بهتر دست دهنده است.(1)
کاروان بشری به سوی مقصد مشخص خود در حرکت است و ما انسان‏ها در این کاروان به‏ صورت دسته جمعی حرکت می‏کنیم،در مسیر راه‏ به واماندگانی برخورد می‏کنیم که باید آنها را یاری‏ داد و کمبودهایی را می‏بینیم که باید جبران کرد و با مشکلاتی مواجه می‏شویم که باید در حل آن،تلاش‏ ورزید.
یاری دادن واماندگان،رفع کمبودها و پر کردن‏ حفره‏ها انفاق است و مسئوولیت همه انسانهاست. انفاق در فرهنگ لغت به معنای نفقه دادن،خرج‏ کردن،دادن یا بخشیدن مال به کسی است. همچنین برای انفاق معانی متعددی ذکر شده است. از جمله:
1-پر کردن شکاف 2-مصرف کردن انباشته 3- از بین بردن فقر و نیازمندی
گاهی برای شخصی،یا جامعه‏ای حوادثی‏ اتفاق می‏افتد،این پیشامدها مخصوص زمان و یا جامعه خاصی نیست.ناگهان زلزله‏ای رخ می‏دهد یا جنگی بوقوع می‏پیوندد،سیلی براه افتاده،یا دزدی از راه می‏رسد،که بر اثر آن دسترنج سال‏ها تلاش و کوشش بر باد می‏رود و کمبودها و نابسامانی‏هایی را موجب می‏گردد.قلبی شکسته، دستانی تهی،دلی داغدیده مصدومی درمانده، یتیمی بی‏پناه یا مریضی گرفتار بر جای می‏ماند و یا این که فردی یا خانواده‏ای بر اثر بیکاری، ورشکستگی،بیماری و عدم در آمد کافی دچار فقر می‏شود و به بدبختی و سیه روزی می‏افتد.اکنون‏ چه باید کرد؟قطعا عقل و شرع و وجدان،بی تفاوتی‏ نسبت به این گونه افراد و رها کردن آنها را به حال‏ خود نمی‏پسندد،پس باید جبران کرد.اما چگونه؟ طرح موفق اسلام در این زمینه انفاق است که در این‏ مقاله بدان پرداخته شده است.

ممکن است،برای هر فردی این سؤال مطرح‏ شود که چرا بعضی از مردم محروم و نیازمند و مسکین هستند که لازم باشد دیگران به آنها انفاق‏ کنند.آیا بهتر نبود خداوند خودش به آنها هرچه لازم‏ بود می‏داد تا نیازی نداشته باشند که به آنها انفاق‏ شود.در پاسخ باید گفت که خداوند می‏فرماید:
«ان ربک یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر انه کان‏ بعباده خبیرا بصیرا»(2)
«خداوند روزیش را به هر کس که بخواهد گشاده‏ می‏دارد و بر هر کس که بخواهد تنگ،چرا که او نسبت به بندگان آگاه و بینا است».در حقیقت باید گفت این یک آزمون و آزمایش برای انسانهاست، چرا که برای او همه چیز ممکن است،او می‏خواهد بدینوسیله انسان‏ها را تربیت کند و روح سخاوت وفداکاری و از خود گذشتگی را در آنها پرورش دهد.
به علاوه بسیاری از مردم اگر کاملا بی‏نیاز بشوند راه طغیان و سرکشی پیش می‏گیرند و صلاح‏ آنها این است که در حد معینی از روزی باشند،حدی‏ که نه موجب فقر گردد و نه طغیان.از طرفی وسعت‏ و تنگی رزق در افراد انسان بستگی به میزان تلاش و کوشش آنها دارد.خداوند روزی را بر هر کس که‏ بخواهد تنگ یا گشاد می‏دارد،این حکمت اوست‏ و حکمتش ایجاب می‏کند که هر کس تلاشش بیشتر باشد سهمش بیشتر و هر کس تلاشش کمتر محروم‏تر.
نظام تکوین ایجاب کرده که خداوند زمین را با تمام مواهبش در اختیار بشر قرار دهد و آنها را در اعمال خود برای طی کردن مسیر تکامل آزاد بگذارد و در عین حال غرایزی در او آفریده که هر کدام او را به سویی سوق دهد و از طرفی نظام تشریح‏ چنین ایجاب کرده که قوانینی برای کنترل غرایز، تهذیب نفوس و تربیت انسان‏ها از طریق ایثار و فداکاری و گذشت و انفاق قرار دهد و ایشان را که‏ استعداد رسیدن به مقام خلیفه الهی را دارند از این‏ طریق به آن مقام منبع برساند.از طریق زکات تطهیر نفوس کند و از راه انفاق بخل را از دل‏ها بزداید و فاصله طبقاتی را که منشاء هزاران فساد در زندگی‏ است از بین ببرد.(3)
در حدیث قدسی داریم که مصلحت برخی از بندگان بیماری و برخی دیگر سلامتی،برخی فقر و برخی دیگر بی نیازی است.(4)البته احادیث‏ متعددی از پیامبر(ص)و اهل بیت(ع)داریم که‏ خداوند در قیامت از فقرا به خاطر فقرشان‏ عذر خواهی می‏کند و اجر و پاداش می‏دهد.

میمون بن مهران می‏گوید:من در پیشگاه امام‏ مجتبی(ع)مشرف بودم در حالی که ایشان معتکف‏ بودند.مردی به محضرشان شرفیاب شد و عرض‏ کرد:مقروضم و چون قدرت پرداخت آن را ندارم، طلب کارم می‏خواهد مرا به زندان بیفکند.امام حسن‏ (ع)فرمود:پولی ندارم که دین شما را ادا کنم.آن‏ شخص به امام(ع)عرض کرد:شما اگر بیایید با طلب‏کارم صحبت کنید.ممکن است به پاس حرمت‏ شما مرا به زندان نبرد.میمون بن مهران می‏گوید: دیدم حضرت آماده شد که کفن بپوشد و از مسجد خارج شود.عرض کردم:آیا فراموش کرده‏اید که‏ در حال اعتکاف هستید و معتکف نباید در حال‏ اعتکاف از مسجد خارج شود.امام(ع)فرمود: فراموش نکردم،ولی پدرم از جدم رسول اکرم(ص) نقل کرد که:اگر کسی گره‏ای از کار مسلمین یا شخص مؤمنی بگشاید و حاجت او را بر آورده سازد. مانند آن است که نه هزار سال خداوند را عبادت‏ کرده،روزها را به روزه و شب‏ها را به شب زنده‏داری‏ سپری کرده باشد.(5)

*معاویه درباره علی(ع)چنین‏ شهادت داده است:«اگر علی‏ انباری از طلا داشته باشد و انبار دیگری از کاه،نخست انبار طلا را در راه خدا انفاق خواهد کرد و چیزی بجای خود نگه‏ نخواهد داشت.
قرآن کریم شرایط انفاق ارزشمند را در آیات‏ مختلف بیان کرده که از جمع آن می‏توان ده شرط آن را مورد توجه قرار داد.
1-از بهترین قسمت مال انتخاب شود نه از اموال کم ارزش.
«ای کسانی که ایمان آورده‏اید از اموال پاکیزه‏ای‏ که به دست آورده‏اید یا از زمین برای شما خارج‏ ساخته‏ایم انفاق کنید،و به سراغ قسمت‏های ناپاک‏ برای انفاق نروید،در حالی که خودتان حاضر نیستید آنها را بپذیرید.مگر از روی اغماض،و بدانید خداوند بی‏نیاز و شایسته ستایش است».(6)
2-از اموالی که مورد نیاز انسان است،باشد.
«آنها دیگران را بر خود مقدم می‏دارند،هر چند خود به طور شدید نیازمند باشند».(7)
3-به کسانی انفاق کنید که سخت نیازمندند، و اولویت‏ها را در نظر گیرید.
«انفاق شما بخصوص برای نیازمندانی باشد که‏ در راه خدا در محاصره قرار گرفته‏اند».(8)
4-انفاق اگر مخفی باشد بهتر است.
«هرگاه آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان‏ بدهید برای شما بهتر است».(9)
5-هرگز منت و آزاری با آن همراه نباشد.
«ای کسانی که ایمان آورده‏اید،انفاق‏های خود را با منت و آزار باطل نکنید».(10)
6-انفاق باید توأم با اخلاص و نیت پاک باشد.
«کسانی که اموالشان را برای جلب خشنودی‏ خداوند انفاق می‏کنند».(11)
7-آنچه را انفاق می‏کند کوچک و کم اهمیت‏ بشمرد،هر چند ظاهرا بزرگ باشد.
«به هنگام انفاق منت مگذار و آنرا بزرگ‏ مشمار».(12)
8-از اموالی باشد که به آن دل بسته است و مورد علاقه اوست.
«هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی‏رسید،مگر اینکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید».(13)
9-هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکند، بلکه خود را واسطه‏ای میان خالق و خلق بداند.
«انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است».(14)
10-انفاق باید از اموال حلال باشد،چرا که‏ خداوند فقط آن را می‏پذیرد.
«خداوند شما،از پرهیزگاران قبول می‏کند»(15)
صدقه که بخشی از انفاق مستحب به شمار می‏رود نیز شرایطی دارد که در روایتی از پیامبر اکرم‏ (ص)نقل شده است.که ایشان فرمودند:هفت‏ چیز صدقه را زینت بخشد و بالا برد:
1-حلال بودن 2-در تنگدستی 3-پیش‏ از مرگ 4-جنس خوب 5-مخفی بودن 6- بی منت بودن 7-از حدود تجاوز نکردن.(16)
همچنین پیامبر اکرم(ص)فرمودند:چون‏ صدقه از دست صاحبش بیرون رود،پنج کلمه‏ گوید:من فانی بودم،جاویدم کردی.کوچک‏ بودم،بزرگم کردی،دشمن تو بودم،دوستم‏ کردی.تو مرا حفظ می‏کردی،اینک من تا قیامت‏ نگهبان تو هستم(17)
در روایت دیگری از پیامبر(ص)نقل شده که‏ ایشان فرمودند:صدقه دهندگان پنج امتیاز دارند: بر آمدن حاجات،نجات از سختی‏ها،وسعت‏ روزی،نجات از مرگ بد،آمرزش گناهان،و طول‏ عمر با رزق فراوان.(18)
از پیامبر(ص)نقل شده که راجع به صدقه از شیطان پرسیدم که چرا جلوگیری می‏کنی؟گفت: ای محمد چون ببینم کسی صدقه می‏دهد گویا اره‏ بر سر من نهاده‏اند و مانند چوب می‏برند،پرسیدم: چرا؟گفت:صدقه پنج خاصیت دارد:مال را زیاد می‏کند،بیمار را شفا می‏دهد،بلا را دور می‏کند، صاحبش چون برق جهنده از پل صراط بگذرد و بی‏حساب وارد بهشت شود.(19)
در عبارتی دیگر پیامبر اکرم(ص)فرمودند:هر کس صدقه‏ای بدهد،برای او در برابر هر درهم آن، مانند کوه احد از نعمت‏های بهشتی برخوردار خواهد بود.(20)

علی(ع)پس از رسول خدا(ص)با سخاوت‏ترین مردم به شمار می‏رود؛تا آنجا که سه‏ شبانه روز با همسرش زهرا،و دو فرزندش حسن و حسین روزه گرفتند و قوت‏شان را به مسکین و یتیم‏ و اسیر دادند و خود با آب افطار کردند و این آیه در حق آنها نازل شد که:
«و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا.انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا.انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا»
-سوره انسان آیات(8 الی 10)
و نیز یکبار امام علی(ع)تمام مایملک خود را در راه خدا انفاق کرد و آن هنگامی بود که حضرت‏ فقط چهار درهم داشتند،که یکی را شب هنگام و دیگری را روز و درهم سومی را پنهانی و چهارمی‏ را آشکارا انفاق فرمود(21)و سپس این آیه نازل شد:
«الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرا و علانیة»
-سوره بقره آیه 275-مولی علی(ع)کار می‏کرد و مزد می‏گرفت و آنر صدقه می‏داد و خود گاهی از شدت گرسنگی سنگ بر شکم می‏بست به طوری‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود)
*اثر اجتماعی انفاق به دست‏ آوردن دل‏ها،محبت به دیگران، استمرار دوستی‏ها و زیاد شدن‏ دوستان است.
که حتی دشمن او،معاویه شهادت می‏دهد:«اگر علی انباری از طلا و انباری از کاه داشته باشد، نخست انبار طلا را در راه خدا انفاق می‏کند و هیچ‏ برای خود نگه نخواهد داشت».(22)
مولی(علیه السلام)می‏فرماید:ای سفیدها «نقره‏ها و دراهم»و ای زردها«دینارها و طلاها» بروید غیر از علی را فریب دهید که علی فریب شما را نخواهد خورد.(23)
همچنین در احوالات امام حسن(ع)وارد شده‏ است که مردی خدمت آن حضرت رسید و اظهار فقر و پریشانی کرد.حضرت خزانه‏دار خود را خواست و فرمود،چه مقدار مال نزد توست؟
عرض کرد دوازده هزار درهم،فرمود آن را به‏ این مرد فقیر بده و من از او خجالت می‏کشم. خزانه‏دار عرض کرد دیگر چیزی از برای مخارج‏ باقی نمی‏ماند.فرمود تو آن را به فقیر بده و حسن‏ ظن به خدا داشته باش،حق تعالی تدارک‏ می‏فرماید.پس از آنکه خزانه‏دار آنرا به او داد، حضرت او را طلبید و عذر خواهی کرد و فرمود ما حق تو را ندادیم،لکن آن قدر که نزد ما بود به تو دادیم.همچنین حضرت مجتبی(ع)در طول عمر خود دو بار تمام اموال و دارایی خود را در راه خدا خرج کرد و سه بار ثروت خود را به دو نیم تقسیم‏ کرده،نصف آن را برای خود نگه داشت و نصف‏ دیگر را در راه خدا بذل و بخشش کرد.(24)
ابن عساکر از مورخان نامی که کتاب وی از معروفترین کتب تاریخی است،می‏گوید:شخص‏ مستمندی در کوچه‏های مدینه به راه افتاد تا به‏ در خانه امام حسین(ع)رسید.در خانه را کوبید و شروع کرد به خواندن اشعاری به این مضامین: «کسی که حلقه در خانه تو را بکوبد نا امید بر نمی‏گردد.تو صاحب جود و معدن کرم‏ هستی...».امام حسین(ع)در حال نماز بود، صدای کوبیدن در و تقاضای سائل را که شنید،نماز خود را با سرعت به پایان رساند از منزل بیرون آمد. به چهره مرد سائل نگاه کرد،فقر و تنگدستی از چهره‏اش می‏بارید،امام به داخل خانه بازگشت و از قنبر سؤال کرد:از وجوه مربوط به مخارج‏ زندگی ما چیزی نزد تو مانده است؟قنبر جواب‏ داد:دویست درهم موجود است که فرمودید در میان اهل بیت شما تقسیم کنم.فرمود:آن را بیاور، زیرا کسی آمده که به گرفتن آن سزاوارتر است امام پول‏ها گرفت و از خانه خارج شد و آن را به مرد سائل داد و شعری با این مضمون سرود:«ای مرد این پول را از من بگیر و.من عذر می‏خواهم و بدان‏ نسبت به تو مهربانم.البته اگر وضع به این گونه‏ نبود و امکانات مادی اهل بیت بهتر از این بود، آسمان کرم ما باران رحمت خود را بر زندگانی تو فرو می‏ریخت و زندگانی پژمرده تو را به صورت‏ گلستانی در می‏آورد.شرایط روزگار این گونه است‏ که امکانات در دست دیگران بوده،دست ما خالی‏ باشد.»
مرد عرب پول‏ها را گرفت و با خوشحالی‏ مراجعت کرد،در حالی که اشعاری با این مضامین‏ را با خود زمزمه می‏کرد:«شما پاک و مطهرید، هر کجا که نام شما برده شود،درود و تحیات الهی‏ همراه آن است،شما برترید و علم کتاب در نزد شماست.آن کسی که وابسته به خاندان شما نباشد، مایه افتخار و مباهاتی ندارد.»(25)
ابن شهر آشوب در کتاب«مناقب»نقل می‏کند: پس از شهادت امام حسین(ع)اثر زخمی بر پشت‏ مبارک او دیده شد،از امام سجاد راجع به آن سؤال‏ کردند،فرمودند:اثر آن انبان‏های غذایی است که‏ به پشت مبارک خود می‏گرفت و در تاریکی شب‏ برای بیوه زنان و یتیمان و مساکین می‏برد.
همچنین در زندگی امام سجاد(ع)است که در شب‏های تاریک غذا به در خانه فقرا می‏برد و صورت خود را می‏پوشاند تا کسی او را نشناسد. او از هم غذا شدن با فقرا و مساکین لذت می‏برد و حتی با دست خود لقمه به دهان آنها می‏گذارد.امام‏ صادق(ع)می‏فرماید:علی بن الحسین شبانه انبانی‏ که حاوی کیسه‏های درهم و دینار بود،بر دوش‏ می‏کشید و در کوچه‏های مدینه به راه می‏افتاد و خانه‏ به خانه در می‏زد و هر کس خارج می‏شد به او عطا می‏کرد.
امام سجاد در روز جمعه‏ای به کنیز خود فرمود: امروز روز جمعه است،به همه سائلین احسان‏ کنید.عرض کرد آقا،همه مستحق نیستند، فرمودند:شاید بعضی مستحق باشند و ما مغضوب‏ شویم.(26)

آثار انفاق را می‏توان به سه دسته فردی، اجتماعی و اخروی تقسیم بندی کرد:
آثار فردی انفاق عبارت است از رفاه و آسایش‏ برای انفاق کننده و دریافت کننده انفاق،آسان شدن‏ مشکلات و هموار شدن راه‏ها،استجابت دعا،رفع‏ بلاها و گرفتاری‏ها،افزایش ثروت،تندرستی و طول عمر.
آثار اجتماعی انفاق عبارت است از به دست‏ آوردن دل‏ها،محبت به دیگران،استمرار دوستی‏ها و زیاد شدن دوستان.
آثار اخروی انفاق عبارت است از آسانی‏ حساب،سپر آتش،محو گناهان،بر طرف شدن‏ *انفاق و صدقه می‏تواند از شیوع‏ فقر در جامعه پیشگیری کند یا فقرا را از فقر به در آورد.چنانکه‏ امام صادق فرمود:«نیکی کردن و صدقه دادن فقر را از بین می‏برد.»
خشم پروردگار،روشنایی و آسایش در روز قیامت‏ است.
ابن مسعود از پیامبر(ص)نقل کرده است:در شب معراج دیدم بر سومین در دوزخ نوشته شده: هر کس می‏خواهد در روز قیامت عریان نباشد،باید بدن‏های عریان را بپوشاند و هر کس می‏خواهد در آن روز،تشنه نماند باید تشنگان را در دنیا سیراب‏ کند و هر کس مایل است در روز قیامت گرسنه‏ نباشد،باید گرسنگان را در این دنیا غذا دهد.(27)
خداوند انفاق را کفاره گناهان قرار داده است و به واسطه آن از لغزش‏ها می‏گذرد.
«و یکفر عنکم‏ من سیئاتکم» (28)صدقات بخشی از گناهانتان را می‏زداید.انفاق،جبران کننده کاستی‏ها و لغزش‏ها است.حتی چنانچه کسی از انفاق کردن کوتاهی‏ کرد می‏تواند آن را جبران کند.در حدیث داریم‏ «ادفعوا البلاء بالصدقه»با صدقه دادن از پدید آمدن‏ بلاها جلوگیری کند.همچنین از پیامبر اسلام نقل‏ شده است که فرمودند:«بیماران خود را با صدقه‏ دادن مداوا کنید.»(29)
انسان‏ها می‏توانند با انفاق کردن و صدقه دادن‏ از گرفتار شدن در دام فقر پیشگیری کنند و حتی‏ چنانچه دچار فقر هستند،بدین وسیله فقر خود را بر طرف سازند.در این رابطه امام باقر(ع) می‏فرماید:«البر و الصدقه ینفیان الفقر».(30)«نیکی‏ کردن و صدقه دادن فقر را از بین می‏برد.»

خداوند برای انفاق کنندگان پاداش‏های‏ ارزنده‏ای قرار داده است
«فالذین امنوا منکم و انفقوا لهم اجر کبیر» (31)و خود او پاداش انفاق را بر عهده‏ گرفته است.
اکنون به ذکر برخی از پاداش‏های انفاق کنندگان‏ می‏پردازیم:
1-جایگزینی
خداوند در قرآن کریم می‏فرماید:«و هر چیزی‏ را(در راه خدا)انفاق کنید،جای آن را پر می‏کند و او بهترین روزی دهندگان است.»(32)
گروهی خیال می‏کنند با انفاق کردن چیزی را از دست می‏دهند و کسانی که انفاق نمی‏کنند، اموالشان باقی می‏ماند.امام صادق(ع)می‏فرماید: «در روز جمعه دو فرشته این گونه دعا می‏کنند «اللهم اعط کل منفق خلفا و کل ممسک تلفأ»(33) «خدایا به هر انفاق کننده‏ای عوضی عطا فرما و هر بخیلی را به تلف شدن مال دچار فرما».
2-برخورداری از ثواب مجاهدان
3-همراهی در هنگامه رستاخیز.
4-شادی در روز قیامت